Łysiec

Łysiec to unikalny przykład przenikania się warstw: geologicznej, przyrodniczej, archeologicznej, kulturowej i religijnej. Niewielka przestrzeń wierzchowiny Łyśca z plateau oraz sąsiadującym kontekstem w postaci lasów i gołoborza ogniskuje historię Państwa Polskiego od czasów przedchrześcijańskich aż po dziś dzień. Rangę tego miejsca zaświadcza objęcie różnymi formami ochrony różnych jego elementów. Do lutego 2022 była to integralna i symboliczna część  Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Działki leżą w granicach obszaru Natura 2000 „Łysogóry”. Klasztor na Łyścu jest wpisany do rejestru zabytków. Również sam masyw Łyśca został objęty szczególną formą ochrony poprzez wpis do rejestru zabytków jako Rezerwat Archeologiczny „Łysa Góra”. Chroni on sanktuarium przedchrześcijańskie na terenie szczytu i w strefie podszczytowej 300-metrową strefą ochronną. 19 listopada 2015 roku wpisano do rejestru zabytków całe otoczenie Rezerwatu Archeologicznego „Łysa Góra”, obejmując ochroną w zasadzie cały masyw Łyśca. Ten sam obszar został uznany rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 15 marca 2017 r. za Pomnik Historii. W opinii specjalistów masyw Łyśca jest częścią krajobrazu kulturowego o wysokiej, ponadlokalnej randze. Jest to miejsce wciąż nie do końca poznane archeologicznie i skrywa wiele tajemnic przeszłości sięgającej czasów sprzed państwowości polskiej i sprzed chrześcijaństwa. 

Szczyt Łyśca i stok północny budują górnokambryjskie kwarcyty łysogórskie
z wkładkami piaskowca, na stoku południowym przechodzące w piaskowce, kwarcyty i łupki z wkładkami iłów i zlepieńców. Wychodnie kwarcytów w partii szczytowej tworzą grupy skałek, zlokalizowanych wraz z gołoborzem w Obszarze Ochrony Ścisłej „Łysica − Święty Krzyż”. Fragmenty piaskowców kwarcytycznych stanowiły budulec do wzniesienia słowiańskich kręgów kultowych i obiektów klasztoru benedyktyńskiego.

Historia Łyśca sięga czasów przedchrześcijańskich i sukcesywnie nabierała ona na wartości aż po czasy dzisiejsze. Tereny obecnego Parku i otuliny stanowiły w przeszłości ważne ogniwo tzw. „Staropolskiego Okręgu Przemysłowego”. W II−I w. p.n.e. rozwinęło się tu starożytne hutnictwo żelaza, a w I−II w. n.e. na obszarze dzisiejszych Rudek funkcjonowała głębinowa kopalnia rudy żelaza. Pozostałości starożytnych pieców hutniczych (dymarek) − żużle żelazne − do dziś można znaleźć na wierzchołkach i zboczach obszaru łysogórskiego. Pozostałości wału kultowego świadczące o istnieniu we wczesnym średniowieczu ośrodka kultu pogańskiego na Łysej Górze stanowią bardzo istotny walor kulturowy. To najlepiej zachowany i przebadany wał w naszym regionie, który już i tak został naruszony ludzką działalnością w trakcie budowy platformy na gołoborzu. Bazylika mniejsza Misjonarzy Oblatów stanowi obiekt nie tylko sakralny, który skrywa wiele tajemnic sięgających setki lat wstecz. Pierwszy kościół romański został tu ufundowany w latach 1102–1138 przez Bolesława Krzywoustego. Nazwa „Święty Krzyż” pojawiła się po tym jak Władysław Łokietek ofiarował kościołowi relikwie drzewa świętego krzyża w 1306 r. W okresie jagiellońskim było to najważniejsze sanktuarium w Królestwie Polskim.

Znajduje się tu budynek Muzeum Przyrodniczego ŚPN, który przez dziesiątki lat był częścią ciężkiego więzienia, tzw. polskiego Sachalina, trawnik ze stacją meteorologiczną, Muzeum Przyrodnicze ŚPN, fragment drogi asfaltowej, parking. 

Całość otoczona jest siedliskami Natura 2000:

• Wyżynny bór jodłowy
• Europejski grąd subkontynentalny
• Kwaśna buczyna

Porosty:

• biedronecznik zmienny Punctelia subrudecta

Gatunek objęty w Polsce ochroną ścisłą, znajdujący się na czerwonej liście jako narażony na wymarcie o kategorii VU.

• szarzynka skórzasta Parmelia tiliacea 

Gatunek objęty w Polsce ochroną ścisłą, znajdujący się na czerwonej liście jako narażony na wymarcie o kategorii VU (na czerwonej liście porostów zagrożonych w Górach Świętokrzyskich z 2003 posiada kategorie CR – na granicy wymarcia).

• tarczownica pogięta Parmelia submontana

Gatunek objęty w Polsce ochroną ścisłą, znajdujący się na czerwonej liście jako narażony na wymarcie o kategorii VU (na czerwonej liście porostów zagrożonych w Górach Świętokrzyskich z 2003 posiada kategorie RE – regionalnie wymarły).

• pustułka rurkowata Hypogymnia tubulosa

Objęta ochroną częściową, znajdująca się na czerwonej liście porostów jako gatunek bliski zagrożenia (o kategorii NT).

Mięczaki:

• ślimak Lubomirskiego
• bezoczka szklista 

Ponadto udało się stwierdzić następujące gatunki trzmieli objetych częściową ochroną gatunkową:

• trzmiel rudy Bombus pascuorum 
• trzmiel sześciozębny Bombus wurflenii 
• trzmielec czarny Bombus rupestris 
• trzmiel ziemny Bombus terrestris.

Ptaki:

• Dzięcioł zielonosiwy
• Dzięcioł czarny
• Muchołówka mała
• Krzyżodziób świerkowy
• Siniak 
• Jerzyk (jedyne stanowisko w granicach ŚPN)
• Paszkot
• Płochacz halny (jedna z kilku obserwacji gatunku w historii w granicach województwa świętokrzyskiego)

Ssaki

• Ryjówka aksamitna
• Mopek zachodni 
• Popielica szara